-Μωρό μου ντύνεσαι γιατί θα αργήσεις στο σχολείο;
-Όχι, παίζω τώρα!
-Πω πω, γιατί πέταξες όλα αυτά τα χαρτάκια κάτω; Μάζεψέ τα γρήγορα σε παρακαλώ!
– Όχι, εμένα έτσι μου αρέσει το δωμάτιό μου.
– Άντε έλα να κάνουμε την εργασία σου για το σχολείο να μην αγχώνεσαι τελευταία στιγμή.
– Τώρα; Αχ όχι, πιο μετά!
Αυτοί και άλλοι παρόμοιοι διάλογοι με τα παιδιά μας καταλήγουν συχνά σε καβγάδες ή τιμωρίες με αντίστροφα αποτελέσματα από αυτά που επιδιώκουμε. Και κάπου εκεί έρχεται η ιδέα να ζητήσουμε το ανάποδο μπας και πετύχουμε αυτό που θέλουμε. Λέμε λοιπόν κάποιες φορές: «Τώρα δεν έχεις χρόνο να κάνεις τα μαθήματά σου. Στην τελική ας πας και αδιάβαστος/η μια φορά στο σχολείο». Και ξαφνικά ηχεί στα αυτιά μας η μελωδία της ευτυχίας: «Όχι, εγώ θέλω να κάνω ΤΩΡΑ την εργασία μου».
«Η αντίστροφη ψυχολογία είναι μια τεχνική που χρησιμοποιούμε για να παρακινήσουμε τους ανθρώπους να κάνουν κάτι που στην πραγματικότητα δεν θέλουν. Είναι ένα φαινόμενο αντίστασης» λέει η Ασημίνα Αγγελίδου, παιδοψυχολόγος, ψυχολόγος υγείας και ψυχοθεραπεύτρια που μας θυμίζει ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα εφαρμογής της, οικείο και στα παιδιά: Στο Βασιλιά των Λιονταριών ο Σκαρ ικετεύει το Σίμπα να μην πάει στο νεκροταφείο των ελεφάντων λέγοντάς του ότι εκεί πηγαίνουν μόνο τα γενναία λιοντάρια. Με αυτόν τον τρόπο αντιστρέφει την ψυχολογία του και τον ρίχνει στην παγίδα του. «Πρόκειται ουσιαστικά για μια τεχνική χειραγώγησης, που όσο μικρότερο είναι το παιδί, τόσο καλύτερα μπορεί να λειτουργήσει» καταλήγει η Ασημίνα.
Πώς λειτουργεί η αντίστροφη ψυχολογία;
Υπάρχουν κάποια ψυχολογικά φαινόμενα στα οποία βασίζεται η αποτελεσματικότητά της. Στο Parenting for Brain αναφέρονται δύο πιθανές εξηγήσεις: Η πρώτη είναι η θεωρία της ψυχολογικής αναδραστικότητας που διατυπώθηκε από τον Τζακ Μπρεμ. Σύμφωνα με αυτή, μόλις απειλούμε με εξαφάνιση από το πεδίο επιλογών κάποιου μία κατάσταση ή συμπεριφορά που εμείς επιθυμούμε, κάνουμε το άτομο που διαισθάνεται την απειλή της ελευθερίας του, να κινητοποιηθεί (μπαίνοντας σε κατάσταση αναδραστικότητας) με σκοπό τη διατήρηση της ελευθερίας του.
Η δεύτερη εξήγηση είναι η θεωρία του αυτοκαθορισμού των Ryan και Deci που υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι έχουν τρεις ψυχολογικές ανάγκες: Την αυτονομία, την επιδεξιότητα (να αισθάνονται ότι είναι καλοί στον τρόπο που διαχειρίζονται πράγματα και καταστάσεις) και τη συσχέτιση (επιθυμία αλληλεπίδρασης και σύνδεσης με άλλους ανθρώπους) και ενεργούν έτσι ώστε να τις αποκτήσουν ή να τις διατηρήσουν. Όταν αυτές απειλούνται -πράγμα που συμβαίνει με την τακτική της αντίστροφης ψυχολογίας- ενεργούν με αντίθετο τρόπο για να τις προστατεύσουν.
Ενδείκνυται τελικά η χρήση της στα παιδιά;
«Η συμβουλή μου είναι να την αποφεύγουμε όσο μπορούμε» λέει η Ασημίνα, επισημαίνοντας ότι έχει περισσότερα αρνητικά παρά θετικά αποτελέσματα. Στις εξαιρέσεις θα βάζαμε τα απλά, πρακτικά, καθημερινά ζητήματα όπως το ντύσιμο ή τον ύπνο που δεν αγγίζουν την προσωπικότητα του παιδιού. Θα πρέπει όμως να ξέρουμε ότι γίνεται επικίνδυνη όταν χρησιμοποιείται σε θέματα που έχουν να κάνουν με τις αξίες των παιδιών, όπως λέει δίνοντας ως παράδειγμα την περίπτωση που ένα παιδί ετοιμάζεται να κλωτσήσει ένα ζωάκι. Εννοείται ότι δεν είναι ενδεδειγμένη στάση να του πούμε «ναι, πήγαινε, χτύπα το!» καθώς με αυτόν τον τρόπο δημιουργούμε σύγχυση ως προς τις αξίες του.
Τι να προσέξεις
- Χρησιμοποίησέ τη σπάνια
«Ακόμα και στα καθημερινά η αντίστροφη ψυχολογία θα πρέπει να χρησιμοποιείται με φειδώ» λέει η Ασημίνα γιατί καλλιεργεί φόβους, ανασφάλειες και χαμηλή αυτοεκτίμηση. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το παιδί εξαναγκάζεται με αυτόν τον τρόπο να κάνει κάτι που εξαρχής δεν θέλει κι εμείς παραβλέπουμε τη θέλησή του χωρίς να αναζητήσουμε το λόγο και να το συζητήσουμε μαζί του. - Απόφυγέ την αν σε γενικές γραμμές έχεις ένα υπάκουο παιδί
Ένα αντιδραστικό παιδί ίσως συμπεριφερθεί με τον επιθυμητό για εσένα τρόπο όταν εφαρμόζεις την αντίστροφη ψυχολογία. Όμως ένα υπάκουο παιδί έχει πολλές πιθανότητες να κάνει αυτό ακριβώς που του ζητάς. - Τόνισε τις συνέπειες
Είναι σημαντικό να γνωρίζει το παιδί ότι η κάθε επιλογή έχει και διαφορετικές συνέπειες και να είναι έτοιμο να τις δεχτεί. - Αποδέξου κι εσύ τις συνέπειες
Ό,τι ισχύει για το παιδί ισχύει και για το γονιό. Δεν πρέπει να αλλάζεις τα λεγόμενά σου όταν η συμπεριφορά του παιδιού δεν κινείται προς την επιθυμητή κατεύθυνση. Διαφορετικά, φαίνεται ότι λες ψέματα και στοχεύεις στη χειραγώγηση.
