Από την Oprah Winfrey μέχρι τον Barack Obama και από τον Stephen Hawking ως τη Meryl Streep, η ενσυναίσθηση είναι η λέξη-κλειδί όσον αφορά στην αρμονική συνύπαρξη τόσο με τους συνανθρώπους μας, όσο και με το περιβάλλον. «Η ενσυναίσθηση είναι καλύτερη και από το να μιλάμε μία γλώσσα», είχε πει ο Rumi και δεν μπορούμε παρά να συμφωνήσουμε, κυρίως αυτήν τη χρονική στιγμή, όπου ο κόσμος όπως τον ξέρουμε δεν είναι ο κόσμος όπως τον ξέραμε. Μοιάζει με ένα τοπίο θολό, όπου η ουσιαστική επικοινωνία συναντά στον δρόμο της εμπόδια. Και ποιος από όλους μας το βιώνει περισσότερο αυτό; Τα παιδιά. Σαν σφουγγάρια ανοιχτά, απορροφούν τις δονήσεις των ενηλίκων, που παλεύουν να κρατήσουν το κεφάλι τους πάνω από το νερό και να επιβιώσουν ξεχνώντας από την υπερπροσπάθεια ότι και οι άλλοι υποφέρουν.
Το να δημιουργήσουμε μια κουλτούρα ενσυναίσθησης είναι πιο δύσκολο από ποτέ, όμως είναι και πιο απαραίτητο από ποτέ. Αν υπάρχει κάτι που μάθαμε τα τελευταία δύο χρόνια, από τις φυλετικές αδικίες μέχρι την παρενόχληση και την κακοποίηση, είναι πως τόσο η συμπόνια, όσο και η ενσυναίσθηση απέναντι στους άλλους μπορεί να είναι περιορισμένων πόρων. Ας πάρουμε, λοιπόν, τα πράγματα από την αρχή και ας απαντήσουμε στο ερώτημα «τι είναι η ενσυναίσθηση». Είναι λίγο-πολύ γνωστό πλέον ότι η ενσυναίσθηση είναι η ικανότητα του ατόμου να αναγνωρίζει τα συναισθήματα του άλλου, να έχει την ευχέρεια να μπαίνει στη θέση του και να αισθάνεται όπως εκείνος. Η Αντωνία Μπάγια, ψυχοθεραπεύτρια και σύμβουλος οικογένειας και ζεύγους, συμπληρώνει: «Πολλές φορές η ενσυναίσθηση μπορεί να συγχέεται με τη συμπόνια ή την ευσπλαχνία, ωστόσο αυτό που διαφοροποιεί τις δύο αυτές συναισθηματικές καταστάσεις είναι ότι στην πρώτη το άτομο που δείχνει ενσυναίσθηση έχει ενεργητική συμμετοχή στη συναισθηματική κατάσταση του άλλου προσφέροντας τη βοήθειά του για την ανακούφιση των δύσκολων συναισθημάτων του». Γιατί μας είναι χρήσιμη; Σύμφωνα με την κ. Μπάγια, «η ενσυναίσθηση είναι μία από τις πιο χρήσιμες δεξιότητες του ανθρώπου, που ως κοινωνικό ον έχει την έμφυτη ανάγκη να σχετίζεται με άλλους. Οι ενσυναισθητικοί άνθρωποι έχουν τα εφόδια να δομούν αρμονικές σχέσεις όχι μόνο με τους συντρόφους, γονείς ή φίλους τους αλλά και με κάθε άτομο που συναντούν σε όλες τις εκφάνσεις και φάσεις της ζωή τους». Έρευνες δείχνουν πως η ενσυναίσθηση μας κάνει καλύτερους μάνατζερ και εργαζόμενους, καλύτερους συγγενείς και φίλους. Αλλά βγαίνει και εκτός της προσωπικής μας σφαίρας. Νιώθουμε πως σε όλο αυτό που μας συμβαίνει είμαστε μαζί, και οι ερευνητές –συγκεκριμένα, ο ψυχολόγος Robert Ornstein και ο βιολόγος Paul Ehrlich στο βιβλίο τους Humanity on a Tightrope– λένε πως αυτή η σύνδεση είναι ζωτικής σημασίας για ένα βιώσιμο και ανθρώπινο μέλλον.
Annie Spratt/ Unsplash
Ο ρόλος της συναισθηματικής επίγνωσης
«Οι γονείς που επιθυμούν να μεγαλώσουν παιδιά με ενσυναίσθηση είναι απαραίτητο πρώτα να ελέγξουν το αν οι ίδιοι έχουν αναπτύξει αυτήν τη δεξιότητα», μας πληροφορεί η κ. Μπάγια. «Θα έρθουν εδώ αντιμέτωποι με την πρόκληση του να έχουν επίγνωση των δικών τους συναισθημάτων. Ταυτόχρονα, θα χρειαστεί να οπλιστούν με θάρρος για την έκφρασή τους. Πολλές οικογένειες επιλέγουν να κρύβουν τα δύσκολα συναισθήματά τους σε μια προσπάθεια είτε να μεγαλώσουν παιδιά σε ένα περιβάλλον χαράς και ξεγνοιασιάς, είτε από δυσκολία στη διαχείριση αυτών. Ωστόσο, αυτή η τακτική είναι πιθανό να στερήσει στα παιδιά την ανάπτυξη της γκάμας των συναισθημάτων τους, που σε κάθε περίπτωση θα τους φανεί πολύ χρήσιμη στην αντιμετώπιση της έξω από το σπίτι ζωής, τώρα αλλά και στο μέλλον τους ως ενήλικες. Να θυμάστε ότι ένα παιδί που έχει μεγαλώσει με συναισθηματική παρουσία και ενσυναίσθηση από τον γονιό του είναι πιθανό να αναπτύξει μεγαλύτερη ανθεκτικότητα και αποτελεσματικούς μηχανισμούς αντιμετώπισης των κρίσεων της ζωής».
Παιδιά με ενσυναίσθηση: Η ενσυναίσθηση στην πράξη
«Η επίγνωση των συναισθημάτων, αν και θεμελιώδης, δεν είναι από μόνη της τρόπος για να μεγαλώσουν παιδιά με ενσυναίσθηση. Οι γονείς έχουν ενεργό ρόλο εδώ, ξεκινώντας από την προσπάθεια να δουν τα πράγματα από την οπτική γωνία των παιδιών. Από βρέφη κιόλας, είναι σημαντικό να ανταποκρίνονται στις συναισθηματικές τους αντιδράσεις διατηρώντας την οπτική επαφή και παίρνοντας μέρος στην “παιδική συζήτηση” με ηρεμία. Αργότερα, όταν το παιδί θα εκφράσει τη δυσαρέσκειά του για το ότι ο φίλος του δεν έπαιξε μαζί του στο διάλειμμα, ο γονιός θα συζητήσει με το παιδί για το αίσθημα λύπης και θυμού που του έχει προκληθεί (αναγνώριση και έκφραση συναισθήματος), θα του προτείνει λύσεις, π.χ. να επιστρέψει και να συζητήσει με τον φίλο του, κι αν εκείνο δεν θέλει θα το στηρίξει για την ανεύρεση τρόπων διαχείρισης που εκείνο αισθάνεται πιο άνετα να εφαρμόσει (παροχή βοήθειας και επίδειξη εμπιστοσύνης)», τονίζει η κ. Μπάγια.
Bruno Nacimento/ Unsplash
Υπάρχουν τόσοι πολλοί τρόποι με τους οποίους οι γονείς και οι φροντιστές παιδιών μπορούν να διδάξουν την ενσυναίσθηση. Διαβάστε βιβλία και ρωτήστε τα παιδιά τι πιστεύουν πως νιώθουν οι χαρακτήρες των βιβλίων βάσει των εκφράσεων που παίρνουν. Μην επιβάλλετε στο παιδί σας να πει συγγνώμη, γιατί αυτή η εντολή δεν απαιτεί από αυτά να σκέφτονται πραγματικά τα συναισθήματα του άλλου ατόμου. Αντ’ αυτού, ρωτήστε το: «Πώς νομίζετε ότι αισθάνεται; Τι θα μπορούσες να κάνεις για να τον βοηθήσεις να νιώσει καλύτερα;» Βοηθήστε το παιδί να κατονομάσει τα συναισθήματά του. Τι αισθάνεται όταν κλαίει γιατί δεν θέλει να πάει για ύπνο ή στο σχολείο; Και γίνετε ο οδηγός του για να μπορέσει να δει από την οπτική του άλλου. Να είστε ανοιχτοί στο να μιλάτε για τις προκαταλήψεις, γιατί το να αποφεύγετε να μιλάτε για φυλές και ταυτότητα φύλων, διαφορές οικονομικού επιπέδου ή άλλες διαφορές μεταξύ των ανθρώπων, πιστεύοντας πως αν εκθέσετε τα παιδιά στη διαφορετικότητα με έναν μαλακό τρόπο θα μεγαλώσουν χωρίς προκαταλήψεις είναι λάθος. Έρευνα που έγινε στο Children’s Research Lab του Πανεπιστημίου του Τέξας έδειξε πως ακόμα και τα παιδιά προσχολικής ηλικίας βλέπουν διαφορές και διατηρούν προκαταλήψεις. Όταν οι ενήλικες δεν μιλούν στα παιδιά γι’ αυτά τα θέματα, τότε εκείνα καταλήγουν να απορροφούν τα κοινωνικά στερεότυπα ή να υποθέτουν ότι ένα θέμα είναι ταμπού. Κάντε αυτό που λέμε «δύσκολες συζητήσεις» με τα παιδιά. Μιλήστε τους για τον ρατσισμό, για τις διακρίσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών, για το ότι τα σώματα των ανθρώπων είναι μοναδικά και είναι διαφόρων μεγεθών, για το ότι οι οικογένειες δεν είναι μόνο αυτές με μπαμπά και μαμά. Όταν ένα παιδί κάνει μια παρατήρηση για το χρώμα ενός ήρωα σε κάποιο βιβλίο, αδράξτε την ευκαιρία και μιλήστε του, μιλήστε του και όταν κάνει κάποιο τέτοιου τύπου σχόλιο σε δημόσια θέα. Τα παιδιά που έχουν αυτές τις ανοιχτές και ειλικρινείς συνομιλίες με τους γονείς τους είναι σε πολύ καλή θέση στο να αναγνωρίσουν τις διαρθρωτικές ανισότητες που υπάρχουν στην κοινωνία μας. Βοηθήστε τα να σπάσουν τα στερεότυπα. Μέχρι την ηλικία των 3 ετών τα παιδιά αντιλαμβάνονται τα στερεότυπα, γι’ αυτό ενθαρρύνετε τα παιδιά σας να έχουν μια ποικιλία από δραστηριότητες και να έχουν διάφορους φίλους. Και το ίδιο να κάνετε κι εσείς, ως παράδειγμα. Αν σε κάποιο βιβλίο ή καρτούν ή ταινία παρατηρήσετε κάποιο στερεότυπο, συζητήστε το μαζί του. Και κάτι πολύ σημαντικό: διδάξτε τα τι πρέπει να κάνουν αν τα ίδια αντιμετωπίσουν κάποια διάκριση ή δουν κάποιον άλλον να τη βιώνει. Διδάξτε τα να λένε «σταμάτα» ή «αυτό που κάνεις είναι άσχημο» και να στέκονται στο πλευρό του ατόμου που έχει γίνει στόχος ή να βρίσκουν έναν έμπιστο ενήλικα.
Παιδιά που μεγαλώνουν με ενσυναίσθηση είναι πιο πιθανό να είναι και τα ίδια σε θέση να δείξουν ενσυναίσθηση στις σχέσεις τους τώρα αλλά και στο μέλλον. Ο κόσμος μας τα χρειάζεται.
Παραπομπές:
Goleman D. (1998), Η συναισθηματική νοημοσύνη, Aθήνα: Eλληνικά Γράμματα
Gottman J. (2011), Η συναισθηματική νοημοσύνη των παιδιών, Αθήνα: Πεδίο
Σημείωση της αρθρογράφου: Το παρόν άρθρο στοχεύει στην ευαισθητοποίηση και την εισαγωγή στην έννοια της ενσυναίσθησης στο μεγάλωμα των παιδιών. Σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αντικαταστήσει τη συμβουλευτική γονέων και οικογένειας, που αποτελεί μια ζωντανή, εξατομικευμένη και ολιστική διαδικασία παρέμβασης.
