Για να σε προλάβω, να πω ότι οι πιθανότητες να ισχύει μία αρνητική απάντηση δεν είναι με το μέρος σου. Άθελά μας οι περισσότεροι γονείς υιοθετούμε συμπεριφορές χειραγώγησης των συναισθημάτων των παιδιών μας που εμπίπτουν στην πρακτική του gaslighting. Και για να μην το παίζω έξυπνη, να προσθέσω ότι όταν διάβασα για το gaslighting, με αφορμή την ανάδειξή του σε λέξη της περασμένης χρονιάς από το παγκοσμίου φήμης λεξικό Merriam-Webster, δεν μου πέρασε στιγμή από το μυαλό ότι μπορεί να το κάνω πολύ συχνά στο παιδί μου χωρίς να το αντιλαμβάνομαι.
Ας θυμηθούμε όμως τι είναι το gaslighting
Ουσιαστικά πρόκειται για ένα είδος χειραγώγησης, που γίνεται ηθελημένα ή μη. Σύμφωνα με το Psychology Today, το άτομο που υφίσταται το gaslighting μπαίνει σε διαδικασία να αμφισβητεί την οπτική, τα πιστεύω, τις αναμνήσεις, τα συναισθήματα, ακόμα και τη διαύγεια του νου του, χάνοντας σταδιακά την αυτοπεποίθηση και την αυτοεκτίμησή του. Με απλά λόγια είναι η πρακτική αυτή που… βγάζεις τον άλλο τρελό!
Τώρα θα μου πεις «είναι ποτέ δυνατό να το κάνει αυτό ένας γονιός στο παιδί του;». Κι όμως, ένα απλό παράδειγμα είναι όταν ένα μωρό πέφτει και χτυπάει το γόνατό του. Πριν καν προλάβουμε να δούμε τι έχει, του λέμε: «Είσαι μια χαρά! Δεν πόνεσε!». Προφανώς πρόθεσή μας είναι να μην τρομοκρατήσουμε το παιδί, να αποφύγουμε τις ακραίες αντιδράσεις και ταυτόχρονα να το διαβεβαιώσουμε ότι ο πόνος θα περάσει. Όμως, εκείνη τη στιγμή δεν αναγνωρίζουμε ουσιαστικά ότι πονάει και με τον τρόπο μας προσπαθούμε να το πείσουμε ότι δεν έγινε κάτι. Μια ανακουφιστική αντίδραση από πλευράς μας θα μπορούσε να είναι: «Καταλαβαίνω ότι αυτή τη στιγμή πονάς, όμως να ξέρεις ότι δεν θα κρατήσει για πολύ αυτό. Έλα να το καθαρίσουμε και να βάλουμε ένα τσιρότο για να το προφυλάξουμε και σύντομα θα νιώθεις καλύτερα για να συνεχίσεις το παιχνίδι σου».
Τα παιδιά είναι πολύ ευαίσθητα σε αυτή τη χειραγώγηση, καθώς ο εγκέφαλός τους δεν είναι πλήρως αναπτυγμένος (ειδικά οι μετωπιαίοι λοβοί), με αποτέλεσμα να συγχέονται πολύ εύκολα, εξηγείται στο Psychology Today. Επίσης, η εξάρτησή τους από τους γονείς, όχι μόνο για την επιβίωση αλλά και για την ανάγκη να διακρίνουν το σωστό από το λάθος και το πραγματικό από το μη πραγματικό, τα καθιστά ιδιαίτερα ευάλωτα. Όταν εκείνοι που είναι τα πρότυπα και οι αδιαμφισβήτητοι υποστηρικτές και προστάτες τους, τα προδίδουν, τα παιδιά χάνουν την αίσθηση της πραγματικότητας και της ασφάλειας που χρειάζονται.
Κλασικά παραδείγματα γονεϊκού gaslighting
Ασφαλώς και δεν θέλουμε ως γονείς να προδίδουμε και να εξαπατούμε τα παιδιά μας. Όμως χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε και αναπαράγοντας πολλές φορές συμπεριφορές των δικών μας γονιών, το κάνουμε. Αυτές είναι μερικές από τις συνηθέστερες πρακτικές γονεϊκού gaslighting:
1. Αμφισβήτηση των αναμνήσεων
«Όχι βέβαια, δεν έγιναν έτσι τα πράγματα, δεν θυμάσαι καλά» είναι μια φράση που συχνά ακούνε τα παιδιά από τους γονείς τους. Μήπως όμως διατηρούν στη μνήμη τους το δικό τους κομμάτι ανάμνησης -κάτι που για εμάς δεν ήταν άξιο παρατήρησης, αλλά για εκείνα ήταν εντυπωσιακό; Σε κάθε περίπτωση, όταν διαψεύδουμε όσα θυμούνται, τα κάνουμε να μην εμπιστεύονται τη μνήμη και την προσοχή τους.
2. Υποβάθμιση των συναισθημάτων τους
«Έλα μωρέ που φοβάσαι το σκοτάδι, μεγάλο παιδί!», «Μη μου πεις ότι θα κλάψεις επειδή τέλειωσε το πάρτι;», «Ε, δεν υπάρχει λόγος να θυμώνεις πάντως που σου πήρε το παιχνίδι» και άλλα παρόμοια τα λέμε χωρίς να σκεφτούμε ότι τα συναισθήματα του παιδιού είναι αυτά και είναι εκεί -άσχετα από το αν εμείς τα θεωρούμε υπερβολικά ή όχι. Το μόνο που πετυχαίνουμε με το να τα κρίνουμε ή να τα αμφισβητούμε είναι να κάνουμε το παιδί να αισθάνεται άσχημα εκείνη τη στιγμή και να τα καταχωνιάζει μελλοντικά για να μην χρειαστεί να δίνει εξηγήσεις.
3. Ανταγωνισμός γονιού – παιδιού
«Εγώ στην ηλικία σου, έκανα μόν@ μου τα μαθήματά μου» ή «Αν το είχα φτιάξει εγώ, δεν θα ήταν τόσο στραβά κομμένο» και άλλα παρόμοια στοχεύουν συνήθως στο να παρακινήσουν το παιδί να προσπαθήσει περισσότερο και να βγάλει τον καλύτερο εαυτό του. Όμως ο ανταγωνισμός που καλλιεργείται με αυτόν τον τρόπο δεν είναι υγιής και όχι μόνο δεν βοηθάει, αλλά δημιουργεί διάφορα κόμπλεξ. Στη βάση του κρύβονται οι ανασφάλειές μας και τα παιδιά δεν είναι εκεί για να μας προσφέρουν την επιβεβαίωση που χρειαζόμαστε.
4. Μόνιμη σύγκριση
Αυτή η Χριστίνα, ρε παιδιά, όλα τα έκανε καλύτερα από μένα. Εγώ έβγαζα 19,6. Εκείνη 19,8! Εγώ έπαιρνα το Lower, εκείνη έπαιρνε το Proficiency. Εγώ διάβαζα 2 βιβλία στις διακοπές, εκείνη 5! Δεν πα να ήμουν άριστη. Εκείνη ήταν πιο άριστη. Κι από ό,τι κατάλαβα μεγαλώνοντας όλοι είχαν λίγο πολύ τη Χριστίνα τους, που χωρίς να φταίει -χωρίς καν να ξέρει το ρόλο που έπαιζε- ευχαρίστως θα γινόταν ο κεντρικός στόχος σε darts. Το έμαθα όμως καλά: Η σύγκριση των ανθρώπων είναι ανώφελη. Δεν υπάρχει λόγος ούτε να συγκρίνουμε ούτε να συγκρινόμαστε. Ο καθένας θα πρέπει να κάνει το καλύτερο που μπορεί για τον εαυτό του.
5. Αίσθημα ανικανοποίητου
«Καλά τα πήγες στο τεστ των μαθηματικών, αλλά μπορείς και καλύτερα» ή «Μήπως να πήγαινες σκάκι το απόγευμα που κάθεσαι και δεν έχεις ούτε ποδόσφαιρο, ούτε αγγλικά;» Αυτού του είδους οι παρακινήσεις δεν δείχνουν στα παιδιά ότι οι γονείς τους πιστεύουν στις δυνατότητές τους και θέλουν να διευρύνουν ακόμα περισσότερο τις γνώσεις και τις δεξιότητές τους. Αντιθέτως τους βάζουν σε ένα αδιάκοπο κυνήγι μαγισσών, γεμάτο απογοήτευση και ανασφάλεια. Είναι σημαντικό να θέτουμε ρεαλιστικούς στόχους στα παιδιά μας, να αναγνωρίζουμε την προσπάθειά τους και να επιβραβεύουμε το καλό αποτέλεσμα χωρίς να στεκόμαστε στο ακόμα καλύτερο.
6. Σπορά αμφιβολιών
«Από πότε είναι το μπλε το αγαπημένο σου χρώμα; Το κόκκινο είναι!», «Ο Χ αποκλείεται το έκανε αυτό. Κάτι δεν κατάλαβες καλά μάλλον» ή «Σου είπα εγώ τέτοιο πράγμα; Από το μυαλό σου τα βγάζεις πάλι;» Αν λες συχνά φράσεις όπως αυτές στο παιδί σου, μην αναρωτιέσαι μετά γιατί δεν πιστεύει στον εαυτό του. Η μόνιμη αμφισβήτηση όσων λέει, αντιλαμβάνεται ή αισθάνεται δημιουργεί ανασφάλειες που θα μεγαλώσουν μαζί του και δύσκολα θα το εγκαταλείψουν.
7. Επίρριψη ευθυνών
«Αυτό είναι το ευχαριστώ για όσα κάνω για σένα; Να με στενοχωρείς με τη συμπεριφορά σου;» κλασική αγαπημένη φράση πολλών γονιών όπως και το «Θα με πεθάνεις βρε με τα καμώματά σου!» Κανείς δεν τους έχει πει ότι μοναδικοί υπεύθυνοι για το πώς νιώθουν και τι πρόκειται να πάθουν εξαιτίας αυτών που νιώθουν είναι οι ίδιοι. Η αλλαγή της συμπεριφοράς των παιδιών είναι αυτό στο οποίο θα πρέπει να επικεντρώσουν την προσοχή τους.
Πώς να αποφύγεις το gaslighting
Μπορεί να το κάνεις ασυναίσθητα και βέβαια πάντα με καλές προθέσεις για το παιδί σου, όμως το gaslighting επηρεάζει αρνητικά το μέλλον του. Για να μην πέσεις λοιπόν στις παγίδες του, ακολούθησε τις παρακάτω συμβουλές:
- Άκου χωρίς να κρίνεις: Την επόμενη φορά που το παιδί σου θα έρθει αναστατωμένο, κλαμένο, θυμωμένο κτλ. πάρε βαθιά ανάσα και παρότρυνέ το να σου μιλήσει. Άκουσέ το προσεκτικά και εκμαίευσε ό,τι θέλεις να μάθεις με τις κατάλληλες ερωτήσεις. Δώσε του να καταλάβει ότι κατανοείς τα συναισθήματά του, χωρίς να σχολιάζεις επικριτικά.
- Ενθάρρυνε την ανεξαρτησία του: Είναι σημαντικό να αναθέτουμε στα παιδιά διάφορα καθήκοντα ανάλογα με την ηλικία τους, ώστε να μαθαίνουν στην πράξη την υπευθυνότητα. Ακόμα και αν διαμαρτύρονται ή γκρινιάζουν μέχρι να τα φέρουν εις πέρας, στο τέλος θα νιώθουν μεγάλη ικανοποίηση και αυτοπεποίθηση.
- Νιώσε άνετα με το να νιώθεις άβολα κάποιες φορές: Ποιος θέλει να βλέπει το παιδί του απογοητευμένο, λυπημένο ή θυμωμένο; Είναι αναμενόμενο να προσπαθείς να το αποτρέψεις ή να φρενάρεις αυτά τα συναισθήματα. Όμως θα είναι ευκολότερο να τα δεχτείς εάν τα αντιμετωπίσεις ως μαθήματα που είναι πολύτιμα για την εξέλιξή του. Ασφαλώς θα πρέπει να του μάθεις να μην τα εκφράζει με τρόπο επιβλαβή για τον εαυτό του ή για τους άλλους, αλλά σίγουρα δεν είναι προς όφελός του να τα αγνοεί ή να τα θάβει για να μη δημιουργήσει πρόβλημα.
- Δες τα καλά του παιδιού: Όσο κι αν σου τη σπάνε τα ελαττώματα, επικεντρώσου στα προτερήματα κάθε παιδιού. Επισήμανε τα καλά του σε κατ’ ιδίαν συζητήσεις χωρίς να κάνεις σύγκριση με αδέρφια, συμμαθητές ή φίλους. Και προσπάθησε να αποφύγεις τους χαρακτηρισμούς. Τα παιδιά αλλάζουν τόσο πολύ μεγαλώνοντας, που -αν μη τι άλλο- είναι άδικο να κουβαλάνε ταμπέλες που δεν ισχύουν καν.
- Κράτα τις υποσχέσεις σου: Το «μην τάξεις σε παιδί» που λέμε δεν είναι τυχαίο. Δεν είναι μόνο η ανάγκη του να νιώθει σιγουριά ότι λες την αλήθεια, αλλά και να αισθάνεται ότι είσαι εκεί γι’ αυτό ανά πάσα στιγμή. Αν λοιπόν έχεις υποσχεθεί ότι μετά τη δουλειά θα κάνετε κάτι μαζί, μην το πάρεις πίσω. Όταν προκύπτει κάτι απρόβλεπτο και πολύ σημαντικό που δεν αλλάζει, απολογήσου και ανανέωσε το ραντεβού σας το συντομότερο δυνατό.
- Ανάλαβε τις ευθύνες σου: Είναι γεγονός ότι η γονεϊκότητα είναι απαιτητική, δύσκολη και εξοντωτική. Τα παιδιά δοκιμάζουν τα όρια, τις αντοχές και τα νεύρα μας καθημερινά και στα άκρα. Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να τα κατηγορούμε για το πώς νιώθουμε. Είναι δική μας ευθύνη να αναγνωρίσουμε πιεστικές καταστάσεις και αρνητικά συναισθήματα και να βρίσκουμε τους τρόπους με τους οποίους θα τα διαχειριστούμε.
