Δεν θα περιγράψω μια εξωπραγματική συνθήκη. Θα περιγράψω μια συνθήκη που μεγαλώνοντας είδα γύρω μου, να ταλαιπωρεί αρκετές από τις παιδικές μου φίλες που μεγαλώναμε μαζί. Κορίτσια που πάσχιζαν να αποδείξουν πρωτίστως στην μητέρα τους πόσο καλές, έξυπνες, όμορφες και ικανές ήταν. Και όσο και πιέζονταν να ανταπεξέλθουν στις -κατά γενική ομολογία- υψηλές απαιτήσεις τους, τόσο περισσότερες αφορμές έδιναν για να τους ασκήσουν κριτική. Άλλες βρήκαν τον εαυτό τους όταν πλέον έφυγαν από το σπίτι για σπουδές, άλλες πάλι δεν τον βρήκαν μάλλον ποτέ περνώντας στη συνέχεια σε νάρκισσους συζύγους και επαναλαμβανόμενα μοτίβα…
Η ψυχολόγος και παθούσα Κέριλ Μακ Μπράιντ αντλώντας εμπειρία από τη δική της δύσκολη παιδική ηλικία και από πολλές ασθενείς της που αντιμετώπισαν παρόμοια προβλήματα, στο βιβλίο της Will I Ever Be Good Enough? Healing the Daughters of Narcissistic Mothers (Θα είμαι ποτέ καλή σε κάτι; Γιατρεύοντας τις κόρες που μεγάλωσαν με νάρκισσους μητέρες, εκδ. Free Press) τονίζει τη σημασία που έχει για κάθε γυναίκα να κατορθώσει να αγαπήσει τον εαυτό της και να συγχωρήσει τη νάρκισσο μητέρα της αναλύοντας βήμα βήμα συγκεκριμένες στρατηγικές που θα τη βοηθήσουν να βγει νικήτρια από αυτή την αναμέτρηση. Το πιο δύσκολο βήμα σε αυτή τη διαδικασία είναι η ίδια η συνειδητοποίηση της κατάστασης. Όπως εξηγεί η ίδια, “Η μητρότητα είναι ένας ιερός θεσμός που δύσκολα κάποιος τολμάει να αμφισβητήσει ή να θέσει κάτω από ένα αρνητικό πρίσμα. Είναι δύσκολο λοιπόν να παραδεχθεί κανείς τη ναρκισσιστική συμπεριφορά μιας μητέρας και να καταλάβει πως ξεφεύγει από τα όρια του φυσιολογικού”. Πώς όμως μπορείες να είσαι σίγουρη ότι η σχέση με τη μητέρα σου δεν είναι εκείνη που θα έπρεπε να είναι και πώς μπορείς να βγεις από την αδιέξοδη αυτή σχέση δυνατή;
Η μητέρα μου, αυτή η άγνωστη
Ο Νάρκισσος σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία ήταν ένας όμορφος, αλαζόνας και αυτάρεσκος άντρας που δεν μπορούσε να πάρει το βλέμμα του από την αντανάκλαση του προσώπου του στο νερό. Και μπορεί ο πρώτος νάρκισσος να ήταν άντρας σήμερα όμως περισσότερες από τέσσερα εκατομμύρια γυναίκες σε όλο τον κόσμο νοσούν από τη Ναρκισσιστική Διαταραχή Προσωπικότητας. Η σύγχρονη εκδοχή της ναρκισσιστικής συμπεριφοράς, ωστόσο, δεν σχετίζεται αποκλειστικά με την εμφάνιση. Στην περίπτωση της μητέρας, η πηγή του προβλήματος βρίσκεται στον ελλειπή χαρακτήρα της ίδιας. “Οι αδύναμες συναισθηματικά μητέρες που με την ανασφάλειά τους γίνονται εσωστρεφείς και εγωκεντρικές δεν μπορούν να προσφέρουν άνευ όρων αγάπη και στήριξη στα παιδιά τους”, ισχυρίζεται η Κέριλ Μακ Μπράιντ. “Μια νάρκισσος μητέρα βλέπει την κόρη της περισσότερο σαν μια προέκταση του εαυτού της και λιγότερο σαν ένα ξεχωριστό, αυτόνομο άτομο. Ασκεί πίεση ώστε εκείνη να άγεται και να φέρεται σύμφωνα με τον τρόπο που θα έκανε η ίδια αν βρισκόταν στη θέση της”, εξηγεί η ψυχολόγος. Η τόσο απαραίτητη για τον ψυχισμό κάθε παιδιού, άνευ όρων και ολοκληρωτική αγάπη μιας μητέρας δεν είναι δεδομένη στην περίπτωση μιας μητέρας νάρκισσου. Για να μπορέσει να εμφυσήσει στην κόρη της σιγουριά, ασφάλεια, αγάπη για τον ίδιο της τον εαυτό βασική προϋπόθεση είναι μια ισορροπημένη και υγιής σχέση ανάμεσά τους. ‘Οπως χαρακτηριστικά εξηγεί η Μακ Μπράιντ “Όταν μια κόρη μεγαλώνει χωρίς την απαραίτητη εκτίμηση και αγάπη από τη γυναίκα που την έχει φέρει στον κόσμο, στερείται αυτοπεποίθησης και γεμίζει με ανασφάλειες κάθε είδους. Θα πρέπει μόνη της να βρει το τρόπο για να πορευθεί τη ζωή της, και αυτή η αποστολή αυτή δεν θα είναι εύκολη δεδομένου ότι δεν έχει μάθει να στηρίζεται στα πόδια της”.
Νάρκισσος μαμά: 9 σημεία κλειδί
Τα γνωρίσματα μιας μητέρας νάρκισσου είναι λίγο ως πολύ τα ίδια στις περισσότερες περιπτώσεις. Η Κέριλ Μακ Μπράιντ εξηγεί πως “Η διαταραχή αυτή αποτυπώνεται σε 9 συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που επηρεάζουν σημαντικά την ισορροπία στις σχέσεις ανάμεσα σε μια μητέρα και την κόρη της”. Όπως θα διαπιστώσετε, τα περισσότερα από αυτά έχουν σχέση με την «εικόνα» και όχι με την ουσία και αυτό γιατί κάθε μητέρα νάρκισσος στρέφεται περισσότερο στον εαυτό της και την εικόνα που θέλει να δώσει στον κόσμο για εκείνη, ξεχνώντας να νοιαστεί για τους άλλους. «Δεν είναι τυχαίο άλλωστε, που οι περισσότερες νάρκισσοι μητέρες δεν γνωρίζουν πραγματικά ποτέ το παιδί τους», όπως παρατηρεί η Μακ Μπράιτ.
Ποια είναι όμως τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την ιδιαίτερη αυτή σχέση;
- Εγωκεντρισμός. Όλος ο κόσμος περιστρέφεται γύρω από τις πράξεις, το ταλέντο της και κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει την αυθεντία της.
- Φαντασιώσεις. Ακόμη και η παραμικρή καθημερινή πράξη της, όπως για παράδειγμα το καθάρισμα του σπιτιού, πιστεύει ότι πρέπει να αποτελεί αντικείμενο θαυμασμού και συζήτησης από τους γύρω της.
- Ανωτερότητα. Έχει την πεποίθηση ότι ανήκει σε μια κάστα λίγων και εκλεκτών και επιτρέπει στον εαυτό της να συναναστρέφεται μόνο με κοινωνικά ανώτερους ανθρώπους.
- Επίκεντρο της προσοχής. Όλα τα φώτα πρέπει να είναι διαρκώς στραμμένα πάνω της και κάθε τι που κάνει, ακόμη και για τα ίδια τα παιδιά της, θα πρέπει να της αναγνωριστεί.
- Υπεροψία. Απαιτεί από τους άλλους ειδική μεταχείριση. Νιώθει τόσο σημαντική και ιδιαίτερη που απαξιεί να ασχοληθεί με τα απλά και καθημερινά και έχει την απαίτηση από τους άλλους να την υπηρετούν.
- Εκμετάλλευση. Συγκεντρώνει γύρω της ανθρώπους που μπορεί να εκμεταλλευτεί για να φτάσει στους δικούς της προσωπικούς στόχους και συνήθως τους αξιολογεί και τους εκτιμά ανάλογα με την προσφορά και την αυτοθυσία τους.
- Αδιαφορία. Δεν ενδιαφέρεται ποτέ για τα συναισθήματα και τις ανάγκες των γύρω της. Προτιμά το λαβείν από το δούναι και δεν διστάζει να κατακρίνει ακόμη και όσα καλοπροαίρετα της προσφέρονται.
- Ζήλεια. Ζηλεύει με ένταση την οικογένειά της, τους φίλους και τους ανθρώπους με τους οποίους συναναστρέφεται και έχει διαρκώς την αίσθηση πως οι ίδιοι άνθρωποι τη φθονούν.
- Αλαζονεία. Τίποτα δεν είναι αρκετά καλό για εκείνη. Ούτε οι άνθρωποι αλλά ούτε και οι καταστάσεις.
Στο ίδιο έργο θεατές
Και ενώ οι σχέσεις μεταξύ μητέρα κόρης ισορροπούν πάνω σε ένα τεντωμένο σκοινί, η στάση της υπόλοιπης οικογένειας που θα μπορούσε να δώσει τη λύση, δυστυχώς δεν κινείται σε αυτή την κατεύθυνση. «Κάθε οικογένεια με μητέρα νάρκισσο», εξηγεί η Μακ Μπράιντ, «λειτουργεί με ένα σύστημα άγραφων κανόνων στον οποίο συμμορφώνονται τα παιδιά. Η έλλειψη συναισθημάτων αλλά και επαφής ανάμεσα στα παιδιά και τη μητέρα παίρνει το χαρακτήρα μιας γενικευμένης κατάστασης χωρίς να αφήνει τον πατέρα έξω από το παιχνίδι. Ο πατέρας μοιάζει με ένα πλανήτη που κινείται γύρω από τη μητέρα-ήλιο». Και όπως είναι λογικό κάθε νάρκισσος γυναίκα θα επιλέξει να συμπορευθεί με έναν άντρα που θα της επιτρέπει να είναι στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. «Μόνο έτσι μπορεί ο γάμος τους να προχωρήσει. Η μητέρα νάρκισσος παίρνει το ρόλο του πρωταγωνιστή και ο σύζυγός το ρόλο του κομπάρσου. Η προσήλωση του πατέρα στη δεσποτική φιγούρα της μητέρας τον κάνει να μοιάζει και εκείνος νάρκισσος», υποστηρίζει η συγγραφέας.
Τα χρυσά παιδιά
«Τα αγόρια συνήθως αναπτύσσουν μια διαφορετική σχέση με τη νάρκισσο μητέρα», εξηγεί η Κέριλ Μακ Μπράιντ, τονίζοντας πως «όλες οι ασθενείς αναφέρουν πως η μητέρα τους συμπεριφερόταν με φυσιολογικό τρόπο στον αδελφό τους». Τα «χρυσά παιδιά», οι γιοι δηλαδή που απολαμβάνουν την αγάπη, το ενδιαφέρον και την αποδοχή της μάνας, είναι η μεγαλύτερη πληγή για τις κόρες που αντιμετωπίζουν καθημερινά την αδιαφορία της. «Δύο κόρες που μεγαλώνουν με την ίδια νάρκισσο μητέρα συνήθως αναλαμβάνουν πολύ διαφορετικούς ρόλους μέσα στην οικογένεια», παρατηρεί η Μακ Μπράιντ. «Αν και γίνονται λήπτες του ίδιου μηνύματος, η μία μπορεί να το αποκωδικοποιήσει με θάρρος και υπομονή, κατορθώνοντας πολλά, και η άλλη με ηττοπάθεια και απαισιοδοξία, καταλήγοντας υποχείριο της μητέρας της».
Νάρκισσος μαμά: Ανεξίτηλα σημάδια
Μεγαλώνοντας με τη σκέψη «Με αγαπούν για όσα κατορθώνω και όχι γι’ αυτό που είμαι», οι κόρες μιας μητέρας νάρκισσου μπορεί να ακολουθήσουν ακραία διαφορετικές πορείες στη ζωή που η Κέριν Μακ Μπράιντ συνοψίζει σε τρεις βασικές κατηγορίες.
- Η κόρη μαχητής, που πολεμά διαρκώς και εκπληρώνει τον ένα στόχο μετά τον άλλο για να αποδείξει στη μητέρα της αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο πόσο καλή και ικανή είναι.
- Η αδύναμη κόρη, στον αντίποδα της κόρης-μαχητής που σαμποτάρει με απαισιοδοξία κάθε της κίνηση καταδικάζοντάς τη εκ των προτέρων με αποτυχία.
- Η συναισθηματικά επιπόλαιη κόρη, που προσπαθεί να «γεμίσει» τα κενά της σχέσης της με τη μητέρα, με λάθος, συχνά ολέθριες, επιλογές στα συναισθηματικά.
Όσο διαφορετικές και αν είναι οι τρεις αυτές κατηγορίες, στη βάση τους όλες διέπονται από τα ίδια συναισθήματα: ανασφάλεια, αδυναμία και έλλειψη αυτοπεποίθησης.
Ο άδειος καθρέφτης
Πολλές φορές, οι κόρες δεν έρχονται άμεσα αντιμέτωπες με τη συνειδητοποίηση της κατάστασης. Δύσκολα μπορούν να απομακρύνουν τη μητέρα από τον περίοπτο θρόνο και την αδιαμφισβήτητη αυθεντία που της προσφέρουν οι κοινωνίες όλου του κόσμου. Δύσκολα λοιπόν παραδέχονται πως η μητέρα τους είναι νάρκισσος ενώ ευκολότερα καταρρίπτουν τις ευθύνες στις ίδιες και στην υποτιθέμενη ανικανότητά τους. Κοιτώντας στον εαυτό τους στον καθρέφτη δεν μπορούν να αντικρίσουν το πραγματικό τους εγώ αλλά όλες εκείνες τις αρνητικές σκέψεις που τους έχουν «υποβάλλει» οι μητέρες τους. Η πιο κρίσιμη στιγμή στη ζωή κάθε κόρης, είναι εκείνη που καλείται να αναλάβει η ίδια το ρόλο της μητέρας. «Σε αυτό το σημείο οι περισσότερες γυναίκες συνειδητοποιούν τις συνθήκες στις οποίες μεγάλωσαν και αντιλαμβάνονται την πηγή του προβλήματος», υποστηρίζει η ψυχολόγος. Ο φόβος πως μπορεί να γίνουν όπως η μητέρα τους, μεγαλώνοντας δηλαδή ένα «ορφανό» παιδί, τις επηρεάζει. Και η ανησυχία αυτή τις κάνει να παραδεχτούν για πρώτη φορά ανοιχτά πως η προβληματική συμπεριφορά της μητέρας τους πυροδοτούσε τη δική τους, διαστρεβλωμένη εικόνα της αλήθειας. Οι φόβοι που καλείται να αντιμετωπίσει κάθε γονιός είναι φυσιολογικοί. Όταν όμως η μητρότητα γίνεται εμμονή και οι φόβοι χρόνιες φοβίες, τότε είναι ξεκάθαρο πως τα πράγματα οδεύουν σε λάθος πορεία. Όπως υποστηρίζει η Μακ Μπράιντ, «υπάρχει μεγάλος κίνδυνος η κόρη, στην προσπάθειά της να αποφύγει τα λάθη του παρελθόντος, να βρεθεί στον αντίποδα της συμπεριφορά της μητέρας της, δημιουργώντας όμως μια αντίστοιχη δυναμική ανάμεσα στη σχέση με το παιδί της και προκαλώντας τα ίδια αποτελέσματα». Η ανάγκη για να θεραπευτεί μια γυναίκα από την αρνητική επιρροή της νάρκισσου μητέρας της γίνεται πιο επιτακτική από ποτέ.
Φως στο τούνελ
«Η συνειδητοποίηση της προβληματικής σχέσης από την πλευρά της κόρης είναι το πρώτο, βασικό βήμα για την θεραπεία. Στη συνέχεια ακολουθεί η επεξεργασία των συναισθημάτων του πόνου και της απώλειας, που αποτελεί την πιο επίπονη φάση. Στο τελικό στάδιο η κόρη είναι πλέον σε θέση να προβάλει το πρόβλημα στη σωστή του διάσταση και να καταλάβει πως μπορεί να ζήσει φυσιολογικά», υποστηρίζει η Κέριν Μακ Μπράιντ. Σύμφωνα με την ίδια, κάθε γυναίκα, ακολουθώντας την απλή τακτική 5 σημείων που περιγράφει στο βιβλίο της, όσο σοβαρά και αν έχει πληγωθεί, μπορεί να θεραπευθεί και να βγει από την αδιέξοδη κατάσταση της. Ποια είναι τα βήματά αυτά;
- Αποδοχή της κατάστασης, θλίψη και πόνος για τη μητέρα που δεν γνωρίσατε.
- Αποστασιοποίηση από την πραγματικότητα που έχει δημιουργήσει η μητέρα σας αλλά και από τις αρνητικές σκέψεις και συναισθήματα που η ίδια σας καλλιεργεί.
- Ανάπτυξη της δικής σας ταυτότητας και αποδοχή των δικών σας συναισθημάτων και «θέλω»
- Ανάπτυξη μιας νέας σχέσης με τη μητέρα σας, σε διαφορετικές υγιείς βάσεις, θέτοντας εσείς τους όρους του παιχνιδιού.
- Αναγνώριση των δικών σας ναρκισσιστικών χαρακτηριστικών και ανάλυση της σχέσης με το δικό σας παιδί.
